Azərbaycan dili testləri işləməzdən öncə ilk öncə gəlin ana dilimiz barədə qısa məlumat alaq:
Türkün dilitək sevgili, istəkli dil olmaz,
Başqa dilə qatsan bu əsil dil əsil olmaz. (M. Şəhriyar)
Azərbaycan dili Altay dil ailəsinin Türk dilləri qrupuna daxildir və türk dilləri arasında oğuz qrupuna daxil olan Türkiyə türkcəsi, türkmən və qaqauz dilləri ilə “yaxın qohum”dur. Müasir Azərbaycan dilində olan bir çox sözlərə adı çəkilən digər dillərdə də rast gəlmək mümkündür. Bu sözlər dillər arasında qohumluq əlaqələrinin qədim dövrlərə dayandığını sübut edir. Təəssüflər olsun ki, coğrafi mövqeyi səbəbindən Azərbaycan tarixboyu müxtəlif yürüşlərə və işğallara sinə gərməli olmuşdur.
Təbii ki, bunun nəticələri mədəniyyətdə və daha çox dildə əks olunub. Leksikologiyada böyük çəkiyə malik fars və ərəb mənşəli sözlər həmin tarixi dövrlərdən gələn arzuolunmaz mirasdır. Ancaq ədəbi dilə “oturuşmuş” bu sözlər artıq doğmalıq effekti yaratdığı üçün danışarkən hansı sözlərin milli və ya alınma olduğunu hiss etmirik. Bununla belə, dili mürəkkəbləşdirən bu sözlər dilin qrammatikasına özləri ilə bərabər yeni qaydalar gətirdiyi üçün onun öyrənilməsini çətinləşdirir.
Təbii ki bu çətinliyi aradan qaldırmaq mümkünsüz deyil, belə ki, dilimizə bir növ nüfuz etmiş, həmçinin, gələcəkdə də edəcək olan sözlərin hər birinin araşdırılması həddindən artıq zaman tələb etdiyinə görə ən optimal variant öz sözlərimizi mənimsəyərək digərlərindən fərqləndirə bilməkdir. Bu missiyanı yerinə yetirə bilmək üçün isə, birincisi, öz dilimizi dərindən öyrənmək zəruriyyətdir.
Azərbaycan dili necə öyrənməlidir?
Bir çox dillərin öyrənilməsi zamanı çətinlik yaradacaq əsas ünsür onun qrammatikasıdır. Azərbaycan dili isə tipoloji təsnifat baxımından aqlütinativ (iltisaqi) dillər qrupuna daxil olduğu üçün flektiv dillərdən fərqli olaraq söz kökləri müstəqildir və hər birinin leksik və qrammatik mənası var. Həmin mənaları dəyişmək istədikdə sözü kökdən dəyişmək yox, şəkilçi morfemlərdən istifadə etmək lazımdır. Beləliklə, sözün kökü qrammatik vahid olmaqla öz leksik və fonetik tərkibini həmişə mühafizə edə və şəkilçidən kənarda da mövcud ola bilir. Dilimizin daha bir gözəlliyi isə fonetik cəhətdən ahəng qanununa tabe olmasıdır, təbii ki, burada dilimizin bir hissəsini təşkil edən bir sıra alınma sözlər, həmçinin, azsaylı milli sözlər istisnadır. Lakin ahəng qanununa tabe olmayan sözün kökünə şəkilçi əlavə edərkən ahəng qanunu gözlənilməsi dilimizin dəmir qanunlarından biridir.
Azərbaycan dilində oxuma vərdişlərini necə inkişaf etdirməli?
Yuxarıda sadalanan özəlliklər bir çox dillərlə müqayisədə dilimizin necə də asanöyrənişli olmasının göstəricisidir. Təbii ki, texniki fənlərdən fərqli olaraq Azərbaycan dilini mənimsəmək üçün hər hansı bilik, bacarıq tələb olunmur, çünki dil sosial bir varlıqdır. Dili inkişaf etdirməyin yolları kimi bədii əsərlər oxumaq, mütəmadi olaraq inşa yazmağı misal göstərmək olar. Oxumaq vərdişlərinizi inkişaf etdirmək üçün Oxumaq vərdişi necə yaradılır? bloqumuzla tanış ola bilərsiniz. Bunlar dilimizin leksik, qrammatik və orfoqrafik normalara uyğun olaraq mənimsənilməsinə kömək edir.
Bəs orfoepik normalara necə riayət edə bilərik? – Misal olaraq, intellektual televiziya verilişlərini göstərmək olar. Dil situasiyası deyəndə müəyyən siyasi-inzibati qurum, yaxud coğrafi ərazi hüdudu çərçivəsində bir və ya bir neçə dilin funksional, habelə sosial təsirlərindən ibarət mövcudluq formasının toplusu nəzərdə tutulduğu üçün bəzən ədəbi normalar cəmiyyət tərəfindən pozula bilir. Belə ki, ölkəmizin hər bir regionunda yaranmış dialekt sözlər başlıca təsirlərdən biridir. Hərçənd ki, insanlar yazılı formada dilimin normalarına riayət etməyə çalışsalar da, şifahi formada, əksər hallarda, bu pozulur. Hətta bir çox insanların danışıq tərzinə fikir versək, onların hansı bölgədən olduğunu təxmin etmək heç də çətin deyil.
Uzun sözün qısası, dil öyrənərkən və ya istifadə edərkən fikir verməli olduğumuz əsas nüans, dost-tanışların arasında olmasa da, tanımadığımız insanlarla ünsiyyətdə olarkən dil sisteminin həm şifahi,həm də yazılı formalarında dilin hərtərəfli inkişafı, onun sosial funksiyasının genişlənməsi baxımından ədəbi dil normalarının gözlənilməsidir.
Azərbaycan dili test toplusu və sınaq imtahanları
Bildiyiniz kimi, 2019-dan bəri yenilənmiş imtahan formatına əsasən, imtahan iki mərhələdən ibarətdir, birinci mərhələdə, yəni buraxılış imtahanında abituriyentlər 3 fəndən imtahan verirlər, onlardan biri də tədris dilidir. Əgər tam orta təhsili Azərbaycan sektorunda başa vurmusunuzsa, Azərbaycan dilindən imtahan olunacaqsınız, əks halda, tədris dilinizə uyğun olaraq buraxılış imtahanı verəcəksiniz. Buna görə, Azərbaycan dilini təkmilləşdirməyin digər bir optimal variantı kimi Dövlət İmtahan Mərkəzinin tərtib etdiyi toplularda yer alan testləri işləməyi irəli sürə bilərik. Çünki qəbul proqramında düşəcək olan suallara oxşar suallar tərtib olunub, beləliklə, siz Azərbaycan dili testləri işləyərək həm abituriyent imtahanına hazırlaşmış, həmçinin, dili mənimsəməkdə müəyyən yol qət etmiş olursunuz.
Azərbaycan dili testləri işləyərkən yaranan çətinliklər və onların aradan qaldırılması
Bir çox abituriyentlər, test işləyərkən bir sıra səhvlərə yol verirlər, bu bir neçə səbəbə görə yarana bilər: müəyyən mövzuda olan boşluq, sualı diqqətli oxumamaq, vaxt bölgüsündə uğursuz olmaq, yaxud yanlış variantı qaralamaq və s.
Mövzunu tam qavraya bilməməyimiz öncədən hiss olunmasa da, imtahan zamanı özünü biruzə verir. Məsələn, bir çox abituriyentlərin çətinlik çəkdiyi mövzu fonetik təhlildir. Hansı ki nə qədər asan qaydaları olan bir mövzu kimi görünsə də, vurğunu təyin etməkdə bir çoxları çətinlik çəkir. Bunun həll yolu sadəcə həmin mövzu üzərində çoxlu işləməkdir, fonetik təhlil aparmaqdır.
Çətinlikləri yaradan səbəblər
İlkin qeyd etdiyim səbəbdən fərqli olaraq digər səbəblərin mənbəyi eynidir, hamısı kifayət qədər sınaq imtahanında iştirak etməməyin gətirib çıxardığı situasiyalardır. Abituriyent özünü imtahan mühitinə öncədən hazırlamadığı müddətdə daxilindəki həyəcan təbili çalan zaman özünü idarə etməkdə çətinlik çəkəcək, bu da abituriyentin fikrinin yayınmasına, sualı düzgün oxuya bilməməsinə, bir sual üzərində həddindən artıq vaxt itirməsinə səbəb olacaq.
Belə ki, abituriyent nə qədər sınaq imtahanında iştirak etsə, sınaq imtahanında etdiyi səhvlərdən dərs çıxararaq növbəti dəfə həmin səhvi təkrarlamamağa səy göstərmiş, imtahan zamanı vaxtını necə idarə etməli olacağını zaman-zaman öyrənmiş olacaq. Bu cür problemləri imtahan zamanı yaşamamaq üçün Oxuyan platforması tərəfindən yaradılmış, həmçinin, DİM proqramı əsasında tərtib olunmuş onlayn sınaq imtahanlarında rahatlıqla iştirak edə bilərsiniz. Sayta daxil olaraq müxtəlif siniflər üzrə hazırlanmış sınaqlarla tanış ola bilərsiniz. (İdi, imiş, isə hissəcikləri | Azərbaycan dili sınaq imtahanları)
5,683 total views
